یازان : دکتر جواد هیئت - پدر جراحی قلب ایران

كتاب دده قورقود كه از شاهكارهاي ادبي- فولكوريك جهاني است، از يك مقدمه و 12 داستان تشكيل شده است. داستانها به نثر و نظم نوشته شده است و درخلال آنها انواع مختلف آثار ادبي شفاهي مانند باياتي، نغمه، ضرب المثل و حتي مرثيه ديده مي شود.

اثري حماسي است و هر كدام از داستانها درباره دلاوريها و ماجراهاي دل انگيز يكي از قهرمانها ساخته شده است. معهذا هر 12 داستان با يكديگر نيز ارتباط دارند. در اين داستانها جسارت و مردانگي و قهرمانيها و عادات و معيشت و عقايد تركان اغوز شرح داده شده و وطن خواهي و مهمان دوستي و محبت مادر و فرزند و حرمت زنان و خصلتهاي انساني ستوده شده است داستانها از قسمت هاي منثور و منظوم تشكيل شده و نثر داستانها ساده و به زبان مردم است.اشعار داستانها در حدود دو هزار بيت است و سي در صد كتاب را تشكيل ميدهد. اين اشعار را اوزانها (شعراي خلق كه امروز به آنها عاشيق ميگويند) سروده و همراه ساز آنها (قوپوز) با آهنگ هاي آذربایجاني خوانده مي شود. دو قسمت نثر و شعر داستانها به دنبال يكديگر ميايند. اين داستانها مانند آئينه اي تمام نما فرهنگ عاميانه يا فولكلور اين اقوام را در طول تاريخ نشان مي دهد.

مقدمه كتاب بعدا و به قلم گردآورنده داستانها نوشته شده و نثر آن با متن داستانها متفاوت است. نويسنده كتاب و تاريخ آن معلوم نيست. ظاهرا كتاب در نيمه دوم قرن 15 تدوين شده است، ولي تاريخ و وقايع داستانها قديم تر است. اين داستانها در آذربايجان و شرق آناطولي و با الهام از وقايع تاريخي ساخته شده است. منتها ريشه آنها تا آسياي ميانه مي رسد.

از نظر خصوصيات زباني مربوط به زماني است كه هنوز تركي آذربايجاني از تركي آناطولي جدا نشده بود. يعني، همانطور كه در مقدمه كتاب ذكر شده به لهجه اغوز نوشته شده است (كتاب دده قورقود علي السان طايفۀ اغوزان) معهذا بيشتر ويژگيهاي تركي آذربایجاني در مرحله تشكيل
را در خود حفظ كرده است. اسامي جاهائيكه بعنوان محل وقوع حوادث و داستانها آمده (گنجه، بزدعه،قلعه الينجه، گويجه گولي يا درياچه گويجه، درشام و دربند) مربوط به آذربايجان است ولي از شهرهاي شرقي آناطولي (طرابزون، بايبورد و ماردين) هم بنام شهرهاي همسايه كافر ياد شده كه مي تواند درباره تاريخ وقوع حوادث نيز اطلاعات تقريبي بما بدهد.

با اين ترتيب اين وقايع مربوط به زماني است كه هنوز اين شهرها از طرف تركان سلجوقي (اغوزها) فتح نشده و سكنه شان بدين اسلام درنيامده بودند، يعني قرن 12 ميلادي و ياقبل از آن.

به نظر پروفسور و.و.بارتولد مستشرق معروف روسي كه عمري را در تحقيق دده قورقود گذرانيده و همچنين پروفسور م.ارگين استاد ادبيات تركي دانشگاه استانبول، حوادث اصلي داستانها در آذربايجان رخ داده است.

ازاين اثر دو نسخه خطي يكي در كتابخانه درسدن آلمان و ديگري در كتابخانه واتيكان موجود است. نسخه واتيكان بعدا پيداشده و ناقص است. هر دونسخه به حروف عربي نوشته شده است. كتاب دده قورقود به زبانهاي مختلف ترجمه و چاپ شده است. در تركيه و جمهوري آذربايجان هم عين كتاب و هم به حروف لاتين و سيريليك به دفعات چاپ شده و مورد بررسي علمي دانشمندان اروپايي (ديتس و فيشر) و روسي (بارتولد) و تركيه (اورخان شائق، محرم ارگين) و آذربايجان (حميد اراسلي، دميرچي زاده، جمشيدوف) قرار گرفته است.

در ايران سهند (ب.قراچورلو) شاعر فقيد آذربايجان داستانها را به شعر سروده و قسمت اول آن را علي رغم ممنوعيت رژيم پهلوي در دوجلد بنام سازيمين سوزو (سخن ساز من) چاپ كرده است. بعد از انقلاب كتاب دده قورقود با املاء امروزي از طرف م.ع.فرزانه چاپ شده و در مجله وارليق نيز اينجناب دو مقاله درباره دده قورقود نوشته ام. (دكتر جواد هيئت، ادبيات شفاهي خلق اذربايجان، وارليق، تابستان 1360)

ترجمه فارسي دده قورقود نيز از ترجمه هاي انگليسي و امريكايي به نامهاي بابا قورقود و حماسه دده قورقود چاپ شده است (بابا قورقود ، جفريل ويس، ترجمه فريبا عزب دفتري و محمد حريري اكبري، نشر ابن سينا، تبريز 1355) و (انار،حماسه دده قورقود، ترجمه ابراهيم دارابي ، نشر نوپا، تهران، 1355)

دده قورقود كه اين كتاب به نام اوست و در همه داستانها حاضر بوده و در اخر هر داستان وارد صحنه ميشود و داستان را با سخنان نغز و پند آميز خود به پايان ميرساند يكي از اوزان ها و در عين حال ريش سفيد و دانا و مصلحت انديش قبيله اغوز است.

ديتس، دانشمند آلماني، ترجمه داستان تپه گوز (هيولاي يك چشم) را به آلماني منتشر ساخته و آن را با اوديسه هومر مقايسه كرده و نظر داده است كه هومر در سرودن اوديسه از اين داستان كهن كه بعدها در بخشي از كتاب دده قورقود جاي گرفته بهره جسته يا دست كم از مضمون آن باخبر بوده است.

در داستانهاي دده قورقود زنان منزلتي بالا و همطراز با مردان دارند. دراين داستانها خانواده تك زوجي (مونوگام) است و يكي از راه و رسم انتخاب همسر هماورد بودن دختر و پسر در اسب سواري و تير اندازي و شمشير زني و كشتي و جنگاوري است.

1. 
   ازنظر دستوري دده قورقود در حدود 90 درصد با زبان معاصر آذربایجاني مطابقت مي نمايد. در ضماير و قيود و حروف ربط در طول هشتصد سال سير تكاملي، بعضي تغييرات پديد آمده است، بعضي ها متروك و بعضي ها هم هنوز عينا بكار ميرود. مثلا «بن» به «من» ، » قانقو » به « هانگي »، قاچان به « هاچان »، »اول» و «شول» به «او» (اغلب اين واژه ها تا اواخر قرن 18 نيز در آثار شعرا بكار ميرفت.) «بيرله» به «ايله»، «كيبي» به «كيمي» و «آوه ت» تبديل به بلي (عربي) شده است.
   
   در دده قورقود كلمات مترادف زياد، و اغلب با هم بكار رفته است. در بعضي جاها كلمات مترادف هر دو تركي ولي مربوط به لهجه هاي مختلف است. مانند» ائت، قيل=بكن» و » دئه، سؤيله، آييت، دگيل=بگو» »اسن، ساغ=سالم»، »قيزيل، آلتون = طلا» و «گئتمك، وارماق=رفتن» و «ييگيت، آلپ، جلاسون، آره ن ، اؤوره ن = قهرمان»، «ياقشي، ياخشي، ائيو ، ييك = خوب « و «توي، دوگون=عروسي» و نظاير اين ها. در برخي موارد يكي از كلمات مترادف تركي و ديگري عربي يا فارسي است كه با هم بكار رفته اند مانند:آغير و عزيز، يازي و يابان، اوچماق و بهشت، اياق و صراحي ، ساواش و جنگ، تانري و الله، و نظاير اين ها.
   
   اين قبيل كلمات نشان مي دهد كه اولا زبان دده قورقود زبان خالص قبيله اغوز نيست بلكه اميخته اي از زبانهاي قبايل اغوز و قبچاق و تركان شرقي است، يعني زبان تركي آذربایجاني در مرحله تشكيل است و بكار بردن كلمات عربي و فارسي با كلمات مترادف تركي نشانگر آن است كه در اين دوره كلمات عربي و فارسي تازه وارد زبان مردم شده و هنوز براي همه قابل فهم نبوده و لذا همراه با كلمات هم معناي تركي بكار رفته است.
   
   اين قبيل كلمات كه بيشتر از راه نفوذ دولتي و مذهبي و عرفان و ادبيات وارد تركي شده بعد از مدتها جاي كلمات تركي را گرفته و در دوره هاي بعدي مستقلا بكار رفته است.